Χρήστος
Θ. Θανασάς
Ορθοπαιδικός
Χειρουργός, ΜSc,EBOT
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο όρος «εσωτερική
πρόσκρουση ώμου» (internal
impingement)
αναφέρεται σε μια παθολογική κατάσταση
της γληνοβραχιονίου αρθρώσεως που αφορά
κυρίως νεαρότερο πληθυσμό ανθρώπων που
ασχολούνται με αθλητικές δραστηριότητες
ρίψεων. Έτσι ενώ μελετήθηκε κυρίως σε
αθλητές του baseball
(pitchers)
μπορεί να εμφανιστεί σε ρίπτες του
στίβου, αθλητές του βόλευ, χάντμπολ,
τένις, κολύμβησης κ.α όταν απαιτείται
χρήση του άνω άκρου σε θέση υψηλότερα
και πίσω από το ύψος του κεφαλιού
(“overehead
athletes”).
Πρόκειται για παθολογική επαφή του
οπισθίου τμήματος του στροφικού πετάλου
με το άνω οπίσθιο χείλος της ωμογλήνης.
Αθλητές που, λόγω της φύσης του αθλήματος,
φέρουν τον ώμο τους σε απαγωγή και έξω
στροφή μπορεί να αναπτύξουν αυτή τη
παθολογία και να εμφανίσουν πόνο στην
οπίσθια επιφάνεια του ώμου. Αποτελεί
ξεχωριστή οντότητα από την κλασσική
πρόσκρουση (subacromial
impingement)
με διαφορετικό παθοφυσιολογικό μηχανισμό.
Λόγω των διαφορετικών θεωριών της
εμφάνισης των βλαβών στον ώμο των αθλητών
αυτών είναι απαραίτητη μια σύντομη
περιγραφή των πιθανών αιτιολογικών
μηχανισμών πριν αναφερθούμε στα
προγράμματα αποκατάστασης.
ΠΑΘΟΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ
Το
1992 οι Walch
et
al1
δημοσίευσαν τη μελέτη τους σε αθλητές
βόλευ και τένις με ανεξήγητο πόνο στον
ώμο. Μετά από διαγνωστική αρθροσκόπηση
εντόπισαν κατά κύριο λόγο βλάβες στο
οπίσθιο άνω τμήμα του επιχειλίου χόνδρου
και στην κάτω (αρθρική) επιφάνεια του
υπερακανθίου χωρίς την ύπαρξη κλασσικών
βλαβών όπως η αποκόλληση του προσθίου
επιχειλίου χόνδρου ( πρόσθια αστάθεια)
ή βλάβης SLAP
( αποκόλληση της έκφυσης της μακράς
κεφαλής του δικεφάλου). Όταν ο ώμος
έρχονταν σε απαγωγή και έξω στροφή τότε
παρατηρούνταν πρόσκρουση που αντιστοιχούσε
στη περιοχή των προαναφερόμενων βλαβών
δηλαδή μεταξύ της αρθρικής επιφάνειας
του στροφικού πετάλου και του οπισθίου
άνω τμήματος του επιχειλίου χόνδρου.
Η επιβεβαίωση αυτή ήρθε
μετά από την υπόθεση των Jobe
et
al2
to
1989 που απέδιδε τον οπίσθιο πόνο στον
ώμο αθλητών του baseball
σε οπίσθια πρόσκρουση. Ενδιαφέρον έχει
το γεγονός πως το 1959 ο Bennet3
ήταν αυτός που πρώτος παρατήρησε την
ύπαρξη μικρού οστεόφυτου στην οπίσθια
επιφάνεια της ωμογλήνης σε αθλητές του
baseball
που όμως το απέδωσε σε μηχανισμό έλξεως
του οπισθίου θυλάκου κατά τη φάση της
επιτάχυνσης της ρίψης.
ΕΜΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ-ΑΙΤΙΟΠΑΘΟΓΕΝΕΙΑ
Στη
βιβλιογραφία όμως αναφέρεται και η
θεωρία, που κυρίως εκφράζεται από τους
Burkhart
et
al5
, πως ο μηχανισμός της
βλάβης δεν ξεκινά από την πρόσθια
μικροαστάθεια αλλά από αυτό που ονομάστηκε
“GIRD”
( Glenohumeral
Internal
Rotation
Deficit),
δηλαδή έλλειμμα έξω στροφής που πράγματι
εμφανίζουν αρκετοί αθλητές. Αυτό
προκαλείται λόγω συρρίκνωσης του
οπισθίου θυλάκου και του οπισθίου κάτω
θυλακοσυνδεσμικού συστήματος. Ως
συνέπεια η βραχιόνιος κεφαλή μετατοπίζεται
σε οπίσθια και υψηλότερη θέση κατά την
φάση του οπλισμού. Σύμφωνα με αυτή τη
θεωρία η αιτία των βλαβών δεν είναι η
πρόσκρουση αλλά ο ελκυσμός του άνω
τμήματος του επιχειλίου χόνδρου από το
τένοντα του δικεφάλου (‘peel-back”
effect)
στη φάση του οπλισμού λόγω έλξης του
τένοντα υπό γωνία. Αν και ο Burkart
δεν θεωρεί την εσωτερική πρόσκρουση ως
κύριο λόγο των βλαβών του ώμου σε αθλητές
παραδέχεται μια πιθανή συμμετοχή του.
Οι
Burkhart
et
al6
επίσης επικουρικά του
ανωτέρω έχει περιγράψει σε ρίπτες με
οξύ πόνο κατά την ρίψη ( “dead
arm
syndrome”)
ένα συνδυασμό παθολογίας που ονόμασε
“SICK”
scapula.
Σύμφωνα με αυτή, η μυϊκή κόπωση οδηγεί
σε κατάσπαση και πρόσθια ολίσθηση της
ομωπλάτης και επακόλουθη δυσκινησία.
Η επακόλουθη μη ιδανική τοποθέτηση της
ωμογλήνης οδηγεί στην εμφάνιση της
διάτασης στο πρόσθιο θύλακο και τις
βλάβες στον οπίσθιο άνω επιχείλιο
χόνδρο.
Επιπρόσθετα
είδη πρόσκρουσης πιθανόν να εμφανίζονται
σε αθλητές ρίψεων όπως πρόσκρουση του
υπερακανθίου κατά τη φάση της επιτάχυνσης
με τον οπίσθιο επιχείλιο χόνδρο (άνω
πρόσκρουση)7
ενώ ένα ακόμη είδος
πρόσκρουσης είναι αυτή μεταξύ πρόσθιου
τμήματος της βραχιονίου κεφαλής και
του προσθίου επιχειλίου χόνδρου όταν
ο ώμος κάμπτεται (πρόσθια πρόσκρουση)8
Τέλος
έχει αναφερθεί από τους Riand
et
al9
πως σε άτομα όπου η
ανατομία τους παρουσιάζει πρόσθια κλίση
ωμογλήνης ή/και μειωμένη οπίσθια κλίση
κεφαλής του βραχιονίου η πιθανότητα
εμφάνισης βλαβών στροφικού πετάλου
είναι αυξημένες λόγω των φορτίων που
αναπτύσσονται σε αυτό σε υπερβολική
έξω στροφή και απαγωγή.
ΚΛΙΝΙΚΑ
ΕΥΡΗΜΑΤΑ-ΔΙΑΓΝΩΣΗ
Οι
ασθενείς με εσωτερική πρόσκρουση είναι
συνήθως νεαρής και μέσης ηλικίας, κατά
κανόνα αθλητές ή επαγγελματίες που
χρησιμοποιούν επανειλημμένα το άνω
άκρο σε απαγωγή και έξω στροφή. Αναφέρουν
βύθιο πόνο συνηθέστερα στην οπίσθια
επιφάνεια του ώμου. Η δύναμη και η
αποτελεσματικότητα της κίνησης
επηρεάζονται και ενίοτε εμφανίζουν οξύ
άλγος κατά τη ρίψη. Αίσθημα αστάθειας
ή κλασσικής υπακρωμιακής πρόσκρουσης
πρέπει να βάζουν τη διάγνωση σε αμφιβολία.
Τέλος πόνος πέριξ της κορακοειδούς έχει
αναφερθεί από τους Burkhart
et
al6
όταν συνυπάρχει SICK
scapula
syndrome.
Κατά την εξέταση οι ασθενείς έχουν
ευαισθησία στο οπίσθιο τμήμα της
άρθρωσης, εμφανίζουν αυξημένη έξω στροφή
και μειωμένη έσω στροφή. Μπορεί να
αναπαράγεται ο πόνος όταν το χέρι έρθει
σε απαγωγή και έξω στροφή ενώ να υφίεται
με το κλασσικό “relocation
test”
. Όταν συνυπάρχει βλάβη SLAP
(Superior
Labrum
Anterior
Posterior)
τότε είναι πιθανώς θετικά τα O’Brien,
Speed
και Clunk
τεστ10. Η
ύπαρξη πρόσθιας μικροαστάθειας είναι
πιθανή.
ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ
Χειρουργική
Αντιμετώπιση
Η χειρουργική
αντιμετώπιση αποτελεί τη λύση μετά από
αποτυχία ενός καλά σχεδιασμένου
προγράμματος αποκατάστασης. Δεν υπάρχει
ακριβής χειρουργική μεθοδολογία και
η αντιμετώπιση εξαρτάται από τα ευρήματα
του ασθενούς. Συνήθως αντιμετωπίζεται
η βλάβη του επιχειλίου χόνδρου, της SLAP
και του στροφικού πετάλου. Ζητούμενο
είναι η διατομή του οπισθίου θυλάκου
και ακόμη περισσότερο η ρίκνωση του
προσθίου10
, ενώ
η ακρωμιοπλαστική δεν φαίνεται να
προσφέρει κάτι περισσότερο.
Συντηρητική
αντιμετώπιση
Τα
κυριότερα προγράμματα αποκατάστασης
είναι αυτά των Wilk
et
al11
και των Burkhart
et
al6,
ενώ γίνεται αναφορά και σε τρεις επιπλέον
πρόσφατες εργασίες πάνω στο ίδιο θέμα.
Oι
Wilk
et
al11
δημοσίευσαν ένα πλήρες
πρόγραμμα αποκατάστασης για τον ώμο
του αθλητή ρίψεων σε τέσσερις φάσεις.
Ειδικότερα ,για αθλητές με εσωτερική
πρόσκρουση δίνεται ιδιαίτερη έμφαση
σε:
- Ασκήσεις σταθεροποίησης και νευρομυϊκού συντονισμού της ωμοπλάτης ώστε να επιτυγχάνεται η βέλτιστη επικέντρωση της γληνοβραχιονίου άρθρωσης. μέσω ασκήσεων πρόσθιας, οπίσθιας ολίσθησης , ανάσπασης και κατάσπασης της ωμοπλάτης με ταυτόχρονη σταθεροποίηση της ωμοπλάτης από τον θεραπευτή,
- Διατάσεις και ενίσχυση έξω στροφέων,
- Ασκήσεις ελέγχου της έξω στροφής και απαγωγής ώστε να αποφεύγονται ακραίες κινήσεις. Αυτό επιτυγχάνεται με ισομετρικές ασκήσεις στην μέγιστη επιτρεπόμενη θέση,
- Κατά τη φάση της επανόδου σε αγωνιστική δραστηριότητα δίνεται έμφαση στην εκπαίδευση τεχνικής ώστε να στρέφεται ο κορμός μαζί με τον ώμο ώστε η απαγωγή-έξω στροφή να γίνεται στο επίπεδο της ωμοπλάτης και όχι πίσω από αυτό.
Οι
φάσεις αποκατάστασης είναι οι εξής:
Στη πρώτη οξεία φάση συνιστάται α)έλεγχος
του πόνου μέσω μείωσης ή διακοπής
προπόνησης και χρήσης αναλγητικών
μέσων (π.χ ιοντοφόρεση, TENS,
παγοθεραπεία)
ή/και αντιφλεγμονωδών
φαρμάκων, β) αποκατάσταση του εύρους
κίνησης με διατάσεις έσω στροφής σε
ύπτια θέση και οριζόντια προσαγωγή του
ώμου, γ)ενδυνάμωση κατώτερης μοίρας
τραπεζοειδούς και ανελκτήρα ωμοπλάτης
καθώς και διατάσεις ελάσσονος θωρακικού
για διόρθωση της υπερβολικής πρόσθιας
ολίσθησης της ωμοπλάτης, δ) ενδυνάμωση
υπόλοιπων μυών ώμου ( στροφέων και μυών
ωμοπλάτης) , ε) ασκήσεις με εναλλαγή
συσπάσεων ανταγωνιστών μυών (έσω-έξω
στροφείς) και ασκήσεων τοποθέτησης του
ώμου υπό φόρτιση (κλειστή κινητική
αλυσίδα) ώστε να αποκατασταθεί η
ιδιοδεκτικότητα.
Στη
δεύτερη φάση συνεχίζονται οι διατάσεις
για βελτίωση του εύρους κίνησης αλλά
κύριοι στόχοι είναι η μυϊκή ενδυνάμωση
και ο νευρομυϊκός έλεγχος. Πιο συγκεκριμένα
γίνονται ασκήσεις έξω στροφέων σε
πλάγια, πρηνή και όρθια θέση. Ισοτονικές
ασκήσεις μυών ωμοπλάτης και ασκήσεις
νευρομυϊκού ελέγχου ωμοπλάτης με τη
βοήθεια του θεραπευτή. Επίσης αρχίζουν
ασκήσεις κορμού και κάτω άκρων.
Η
τρίτη φάση είναι η κυρίως φάση ενδυνάμωσης
με πλειομετρικές ασκήσεις με χρήση
μπάλας και ασκήσεις ιδιοδεκτικότητας-νευρομυϊκού
ελέγχου με χρήση μπάλας. Επίσης αρχίζει
πρόγραμμα αντοχής για τους μύες του
ώμου με χρήση ελαφρότερης μπάλας,
κυκλοτερείς κινήσεις με μπάλα σε τοίχο,
ελεύθερες περιστροφές, ισοτονικές
ασκήσεις πολλών επαναλήψεων. Τέλος
αρχίζουν ασκήσεις προσομοίωσης ρίψης
αγώνα.
Η τέταρτη
φάση περιλαμβάνει ασκήσεις ρίψεων
πεδίου με σταδιακά αυξανόμενη ένταση,
έλεγχος τεχνικής. Συνέχιση διατάσεων
και σταδιακή επάνοδος σε δραστηριότητα.
Ο αθλητής προγραμματίζεται σε ετήσιο
πρόγραμμα ασκήσεων με βάση της αρχές
του περιοδισμού (μείωση ποσότητας και
αύξηση έντασης από τη φάση προετοιμασίας
προς την αγωνιστική φάση, μείωση και
των δύο στη περίοδο ξεκούρασης) για
διατήρηση του αποτελέσματος.
Οι
Burkhart
et
al6
πρότειναν ένα πρόγραμμα αποκατάστασης
έξι εβδομάδων με έμφαση στη διόρθωση
της παθολογίας όπως την περιέγραψαν οι
ίδιοι (βλ.ανωτέρω). Περιλαμβάνει:
- Διατάσεις οπισθίου θυλάκου για διόρθωση της ρίκνωσης που καθιερώθηκε να ονομάζονται “sleeper stretch” ( διατάσεις «ύπνου») λόγω της χαρακτηριστικής τοποθέτησης του χεριού και της έσω στροφής από αυτή τη θέση,
- Διατάσεις ελ.θωρακικού με χρήση διπλωμένης πετσέτας ως αντέρισμα για βελτίωση της πρόσθιας μετατόπισης,
- Ασκήσεις κλειστής και ανοιχτής αλυσίδας με τη χρήση καθρέφτη για έλεγχο κίνησης της ωμοπλάτης (SICK scapula),
- Βελτίωση της κινητικής αλυσίδας ρίψης,
- Τέλος δίνουν την ίδια έμφαση όπως και οι WIlketal11 στην σωστή τεχνική με διατήρηση του βραχίονα στο επίπεδο της ωμοπλάτης στο μετωπιαίο επίπεδο και ψηλά στο οριζόντιο επίπεδο και όχι κάτω από αυτό (να στρέφεται ο κορμός και να μην πέφτει ο αγκώνας χαμηλά)
Σε
ένα πρόσφατο άρθρο των Τyler
et
al12
εξετάστηκε αν ένα
πρόγραμμα βελτίωσης της ρίκνωσης του
οπισθίου θυλάκου ή της ελλειμματικής
έσω στροφής θα βελτίωνε τα συμπτώματα
σε είκοσι δύο αθλητές (τένις, βόλευ,
γκολφ, baseball,
άρση βαρών, χόκευ και κολύμβησης) με
εσωτερική πρόσκρουση. Το πρόγραμμα είχε
διάρκεια επτά εβδομάδες μ.ο. Οι ασθενείς
που εμφάνισαν μεγαλύτερη κλινική
βελτίωση των συμπτωμάτων τους ήταν
αυτοί στους οποίους επετεύχθη μεγαλύτερη
βελτίωση της οπίσθιας ρίκνωσης του ώμου
όπως μετρήθηκε με βελτίωση της οριζόντιας
προσαγωγής του χεριού.
Οι
McClure
P
et
al13
σύγκριναν την αποτελεσματικότητα δύο
διατάσεων για την βελτίωση του ελλείμματος
έσω στροφής (GIRD),
το “sleeper
stretch”
όπως περιγράφηκε παραπάνω και της
οριζόντιας προσαγωγής στον άλλο ώμο
(cross
body
stretch)
σε σαράντα τέσσερα άτομα . Αφορούσε
καθημερινές ολιγόλεπτες διατάσεις για
τέσσερις εβδομάδες. Τη μεγαλύτερη
βελτίωση σε σχέση με την ομάδα ελέγχου
σημειώθηκε στο πρόγραμμα “cross
body
stretch”
(βελτίωση 20ο μ.ο)
παρά με το sleeper
stretch
(βελτίωση 12ο
μ.ο).
Τέλος
οι Cools
et
al14
πρότειναν ένα πρόγραμμα για την
αποκατάσταση της εσωτερικής πρόσκρουσης
σε αθλητές του τένις καταρτίζοντας ένα
πρόγραμμα στις βασικές αρχές των
προηγουμένων δίνοντας έμφαση στα εξής:
έναρξη ασκήσεων κινητικής αλυσίδας
ρίψεων από τα πρώτα στάδια της
αποκατάστασης, χρησιμοποίηση και των
δύο ειδών διατάσεων του προηγούμενου
άρθρου και ιδιαίτερη έμφαση στη νευρομυϊκό
έλεγχο της κίνησης της ωμοπλάτης ώστε
να διατηρεί σωστή θέση και να αποφευχθεί
η δυσκινησία.
ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Ο
ώμος του “overhead
athlete”
αποτελεί ένα δύσκολο πρόβλημα τόσο
διαγνωστικά όσο και θεραπευτικά.
Χρειάζεται εξαιρετικά επιμελής λήψη
ιστορικού, κλινικής εξέτασης για σημεία
ευαισθησίας, ασυμμετριών, πρότυπου
κίνησης, μυϊκής δύναμης και κλινικών
τεστ. Όλα αυτά μαζί με τον απεικονιστικό
έλεγχο (συνήθως μαγνητική τομογραφία)
ολοκληρώνουν μια εικόνα πιθανών βλαβών
και των αιτιών τους σύμφωνα και με τις
αναλυθείσες θεωρίες.
Σε
κάθε περίπτωση η συντηρητική είναι η
βασική αντιμετώπιση της εσωτερικής
πρόσκρουσης του ώμου. Απαιτείται ένα
καλά σχεδιασμένο πρόγραμμα μεγάλης
συνήθως διάρκειας (τρεις με έξι μήνες)
ώστε να είναι δυνατή η ανώδυνη επιστροφή
σε αθλητική δραστηριότητα. Μόνο μετά
από αποτυχία της συντηρητικής αντιμετώπισης
συνιστάται η χειρουργική επέμβαση. Το
πρόγραμμα των Wilk
et
al11
φαίνεται νε είναι μια πολύ καλή βάση
για να σχεδιαστεί η αποκατάσταση. Σε
σχέση με αυτό , οι Burkart
et
al6
δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στην αντιμετώπιση
της ρικνώσεως οπισθίου θυλάκου με
διατάσεις “sleepers
stretch”
και στην επανεκπαίδευση της ωμοπλάτης.
H
σημασία της διάτασης του οπισθίου
θυλάκου φάνηκε και σε δύο επιπλέον από
τις εξεταζόμενες εργασίες13,12
και αφορούσε και αθλητές άλλων αθλημάτων
εκτός από το baseball
. Τέλος η διάταση “cross
body
stretch”
ίσως προσφέρει καλύτερα λειτουργικά
αποτελέσματα από την “sleepers
stretch”.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Η
αποκατάσταση βασίζεται στα εξής
κυριότερα σημεία όπως περιγράφηκαν
ανωτέρω:
Α)
βελτίωση εύρους έσω στροφής (GIRD)
Β)
βελτίωση προσαγωγής σε οριζόντια θέση
(ρίκνωση οπ.θυλάκου)
Γ)
νευρομυϊκή επανεκπαίδευση ωμοπλάτης
(SICK)
Δ)
ενδυνάμωση στροφέων
Ε)
βελτίωση κινητικής αλυσίδας ρίψης και
επιμονή στην σωστή τεχνική όπως
περιγράφηκε
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
of the supraspinatus tendon on the
posterosuperior glenoid rim: an
arthroscopic study. J
Shoulder Elbow Surg. 1992(1):238–45.
2. Jobe FW, Kvitne RS, Giangarra CE.
Shoulder pain in the overhand or throwing athlete. The relationship
of anterior instability and rotator cuff impingement. Orthop
Rev
1989;18(9):963-75.
4. Paley KJ, Jobe FW, Pink MM, Kvitne
RS, ElAttrache NS. Arthroscopic findings in the overhand throwing
athlete: evidence for posterior internal impingement of the rotator
cuff. Arthroscopy
2000;16(1):35-40.
6. Burkhart SS, Morgan CD, Kibler WB.
The disabled throwing shoulder: spectrum of pathology Part III: The
SICK scapula, scapular dyskinesis, the kinetic chain, and
rehabilitation. Arthroscopy
2003;19(6):641-61.
8. Struhl S. Anterior internal
impingement: An arthroscopic observation. Arthroscopy
2002;18(1):2-7.
9. Riand N, Levigne C, Renaud E,
Walch G. Results of derotational humeral osteotomy in posterosuperior
glenoid impingement. Am
J Sports Med
1998;26(3):453-9.
10. Heyworth BE, Williams RJ, 3rd.
Internal impingement of the shoulder. Am
J Sports Med
2009;37(5):1024-37.
11. Wilk KE, Meister K, Andrews JR.
Current concepts in the rehabilitation of the overhead throwing
athlete. Am J Sports
Med
2002;30(1):136-51.
12. Tyler TF, Nicholas SJ, Lee SJ,
Mullaney M, McHugh MP. Correction of posterior shoulder tightness is
associated with symptom resolution in patients with internal
impingement. Am J
Sports Med
2010;38(1):114-9.
13. McClure P, Balaicuis J, Heiland
D, Broersma ME, Thorndike CK, Wood A. A randomized controlled
comparison of stretching procedures for posterior shoulder tightness.
J Orthop Sports Phys
Ther
2007;37(3):108-14.
14. Cools AM, Declercq G, Cagnie B,
Cambier D, Witvrouw E. Internal impingement in the tennis player:
rehabilitation guidelines. Br
J Sports Med
2008;42(3):165-71.